بازار ارز در شوک! شکاف بی‌سابقه بین قیمت دلار آزاد و نیما | رانت ارزی در راه است؟

بازار ارز ایران بار دیگر شاهد شکافی بی‌سابقه میان قیمت دلار نیمایی و آزاد است؛ اختلافی که حالا به ۶۷ درصد رسیده و رکورد چندساله را شکسته است. کارشناسان اقتصادی این فاصله را نشانه‌ای از نبود تعادل در سیاست‌های ارزی می‌دانند و هشدار می‌دهند که در صورت ادامه این روند، احتمال جهش تورم و افزایش رانت ارزی بسیار بالاست. اما چه عواملی باعث این اختلاف کم‌سابقه شده است؟

 چرا شکاف بین دلار نیمایی و آزاد اهمیت دارد؟

بازار ارز ایران بار دیگر شاهد شکافی تاریخی میان نرخ دلار نیمایی و بازار آزاد است. طبق جدیدترین داده‌ها، فاصله قیمتی این دو نرخ به بیش از ۶۷.۲ درصد رسیده که بالاترین رقم در چند سال اخیر محسوب می‌شود. این اختلاف که تا چند ماه پیش در محدوده ۵۹ درصد بود، اکنون به نقطه‌ای نگران‌کننده رسیده و بسیاری از کارشناسان اقتصادی آن را زنگ خطری برای ثبات بازار ارز و ساختار تجاری کشور می‌دانند.

اما این شکاف چگونه شکل گرفته است؟ چه تأثیری بر واردات، صادرات و سفره مردم دارد؟ و دولت چه گزینه‌هایی برای کنترل آن در اختیار دارد؟ در ادامه، به بررسی کامل جزئیات و پیامدهای این شکاف ارزی می‌پردازیم.

 دلار نیمایی چیست و چرا از بازار آزاد فاصله گرفت؟

دلار نیمایی چگونه تعیین می‌شود؟

نرخ دلار نیمایی (یا همان نرخ رسمی تخصیص یافته برای واردکنندگان) از سال ۱۳۹۷ با هدف کنترل بازار ارز و تأمین کالاهای اساسی ایجاد شد.
در واقع، صادرکنندگان موظف‌اند ارز حاصل از صادرات خود را در این سامانه عرضه کنند و واردکنندگان نیز مجازند ارز مورد نیاز خود را از همین سامانه تهیه نمایند.

تا مدت‌ها، قیمت دلار نیمایی حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد پایین‌تر از نرخ آزاد بود. اما با گذشت زمان و تغییرات سیاستی، این فاصله به‌شدت افزایش یافت و اکنون به بیش از ۶۷ درصد رسیده است.

 آخرین آمار نرخ ارز در مهرماه ۱۴۰۴

بر اساس گزارش خبرگزاری تسنیم، در بازار ارز تجاری امروز (۱۴ مهر ۱۴۰۴):

• دلار حواله: ۷۰,۲۸۱ تومان

• دلار اسکناس توافقی: ۷۲,۳۸۹ تومان

• یورو اسکناس: ۸۴,۹۷۷ تومان

• درهم امارات: ۱۹,۷۱۱ تومان

از سوی دیگر، با حذف کامل سامانه نیما در بهمن‌ماه ۱۴۰۳، اکنون تمام معاملات ارزی در بازار ارز تجاری انجام می‌شود. بانک مرکزی این سیاست را با هدف کاهش رانت و یکپارچه‌سازی نرخ‌ها اعمال کرد، اما نتیجه آن در عمل، افزایش فاصله با نرخ آزاد بود.

 چگونه فاصله ۶۷ درصدی میان دلار نیمایی و آزاد ایجاد شد؟

در ظاهر، هدف سیاست‌گذاران کاهش رانت ارزی بود؛ اما با وجود افزایش تدریجی نرخ نیمایی از ۵۴ هزار به ۶۰ هزار تومان در زمستان گذشته و سپس ۷۰ هزار تومان در مهر امسال، بازار آزاد همچنان پیشتاز رشد قیمتی باقی ماند.

در نتیجه، نه‌تنها فاصله کاهش نیافت بلکه اختلاف دلار نیمایی و آزاد رکورد تاریخی زد. به بیان ساده، وقتی بازار آزاد دلار را در محدوده ۱۱۷ تا ۱۲۰ هزار تومان قیمت‌گذاری می‌کند اما نرخ رسمی ۷۲ هزار تومان است، انگیزه‌ای قوی برای انتقال ارز ارزان به بازار آزاد و ایجاد رانت ارزی شکل می‌گیرد.

چرا شکاف ارزی خطرناک است؟

۱. افزایش رانت و فساد اقتصادی

وقتی نرخ رسمی و آزاد فاصله زیادی دارند، برخی شرکت‌ها می‌توانند ارز ارزان‌قیمت دولتی بگیرند و کالا را با نرخ آزاد بفروشند. این اختلاف می‌تواند سودهای چندصد میلیاردی برای عده‌ای خاص ایجاد کند.

۲. فشار تورمی بر مصرف‌کنندگان

کالاهای وارداتی با ارز نیمایی باید ارزان‌تر باشند، اما در عمل، تفاوت قیمتی چندانی با بازار آزاد ندارند. یعنی یارانه ارزی عملاً به جیب دلالان می‌رود نه مردم.

۳. کاهش شفافیت در بازار ارز

اختلاف نرخ‌ها باعث می‌شود معاملات غیررسمی افزایش یافته و کنترل دولت بر جریان ارزی کمتر شود. به همین دلیل کارشناسان این وضعیت را یک «سیگنال هشدار جدی برای بی‌ثباتی اقتصادی» توصیف می‌کنند.

 حذف نیما؛ تصمیم درست یا اشتباه؟

در بهمن‌ماه ۱۴۰۳، دولت تصمیم گرفت سامانه نیما را به‌طور کامل حذف کند و معاملات ارزی را به بازار ارز تجاری منتقل نماید.
بانک مرکزی اعلام کرد این کار برای شفافیت و نزدیک‌سازی نرخ‌ها انجام می‌شود.

اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که پس از حذف نیما، نه‌تنها نرخ‌ها همگرا نشدند، بلکه شکاف بین دلار تجاری و آزاد افزایش یافت.
دلیل اصلی این موضوع، کمبود عرضه ارز در بازار رسمی و تقاضای بالا برای واردات بود. در واقع، عرضه محدود و تقاضای بالا، نرخ آزاد را به‌صورت طبیعی افزایش داد.

 تحلیل کارشناسان درباره شکاف ۶۷ درصدی دلار

آیا دلار نیمایی واقعی نیست؟

کارشناسان ارزی معتقدند نرخ فعلی دلار نیمایی (حدود ۷۰ هزار تومان) منعکس‌کننده واقعیت اقتصاد ایران نیست.
چون با توجه به تورم بالای ۴۰ درصدی و افزایش هزینه‌های تولید و واردات، قیمت واقعی ارز باید در محدوده بالاتری قرار گیرد تا بازار متعادل شود.

پیامدهای ادامه این وضعیت

• افزایش قاچاق کالا و ارز

• کاهش انگیزه صادرات

• هجوم تقاضا برای خرید ارز آزاد

• افزایش نقدینگی سرگردان در بازار

فاصله نرخ ارز چه اثری بر صادرات دارد؟

وقتی صادرکننده مجبور است ارز خود را با نرخ ۷۰ هزار تومان بفروشد، در حالی که در بازار آزاد می‌تواند آن را ۱۱۷ هزار تومان عرضه کند، انگیزه‌ای برای بازگشت ارز ندارد.
در نتیجه، صادرات کاهش یافته و بازگشت ارز صادراتی به چرخه رسمی دچار افت شدید می‌شود.

برخی تحلیلگران هشدار داده‌اند که تداوم این وضعیت ممکن است صادرات غیرنفتی کشور را در نیمه دوم سال ۱۴۰۴ تا ۲۰ درصد کاهش دهد.

 واکنش بانک مرکزی به انتقادها

بانک مرکزی در اطلاعیه‌ای اعلام کرد:

"افزایش تدریجی نرخ نیما، گامی در جهت واقعی‌سازی نرخ ارز و کاهش رانت ارزی است. فاصله کنونی ناشی از هیجانات بازار آزاد بوده و با تداوم عرضه، کاهش خواهد یافت."

اما فعالان بازار معتقدند که بدون افزایش شفافیت در عرضه ارز و کنترل تقاضاهای غیرتجاری، این شکاف کاهش نخواهد یافت.

آیا احتمال تک‌نرخی شدن ارز وجود دارد؟

تک‌نرخی شدن ارز یکی از وعده‌های دیرینه دولت‌هاست. با این حال، تجربه نشان داده که در شرایط تورمی و تحریم، تک‌نرخی شدن عملاً ممکن نیست.
برای تحقق این هدف، سه شرط لازم است:

1. ثبات سیاسی و کاهش ریسک تحریم‌ها

2. افزایش عرضه ارز صادراتی

3. کنترل نقدینگی و تورم داخلی

در غیاب این عوامل، هرگونه تلاش برای تک‌نرخی کردن ارز می‌تواند به جهش قیمتی در بازار آزاد منجر شود.

آیا دلار نیمایی افزایش بیشتری خواهد داشت؟

بر اساس تحلیل کارشناسان بازار سرمایه، دلار نیمایی تا پایان پاییز ۱۴۰۴ احتمالاً به محدوده ۷۵ تا ۸۰ هزار تومان می‌رسد.
این پیش‌بینی بر پایه دو عامل است:

• رشد تقاضای فصلی برای واردات کالاهای شب عید

• سیاست تدریجی بانک مرکزی برای کاهش فاصله نرخ‌ها

با این حال، رشد شدیدتر دلار آزاد ممکن است این فاصله را همچنان در سطح بالا حفظ کند.

 نقش دلار در تورم و بازار کالا

افزایش نرخ ارز تأثیر مستقیمی بر قیمت کالاهای مصرفی دارد.
به گفته اقتصاددانان، هر ۱۰ درصد رشد دلار آزاد، می‌تواند حدود ۳ تا ۴ درصد به تورم عمومی کشور اضافه کند.
در نتیجه، تداوم شکاف میان نرخ رسمی و آزاد نه‌تنها ثبات قیمتی را تهدید می‌کند بلکه باعث افزایش هزینه زندگی مردم نیز می‌شود.

 پیامدهای احتمالی برای بازار سرمایه

بازار بورس نیز از این شکاف ارزی بی‌تأثیر نیست. شرکت‌های صادرات‌محور (مانند پتروشیمی‌ها و فولادی‌ها) اگر مجبور شوند ارز خود را با نرخ پایین‌تر نیمایی بفروشند، سودآوری آن‌ها کاهش می‌یابد.
به همین دلیل، سرمایه‌گذاران نگران تداوم فاصله ارزی هستند و معتقدند تا زمانی که نرخ‌ها واقعی نشوند، بازار سرمایه به رشد پایداری نخواهد رسید.

 جدول مقایسه‌ای نرخ‌ها در مهر ۱۴۰۴

 آینده بازار ارز؛ کاهش شکاف یا تداوم بحران؟

پیش‌بینی کارشناسان دو سناریو را مطرح می‌کند:

سناریو اول: کاهش فاصله

اگر بانک مرکزی با عرضه گسترده ارز و افزایش شفافیت بازار اقدام کند، احتمال دارد فاصله تا پایان سال به زیر ۵۰ درصد برسد.

سناریو دوم: تداوم شکاف و رشد دلار آزاد

در صورت ادامه سیاست‌های فعلی و محدودیت عرضه، فاصله ممکن است حتی از ۷۰ درصد نیز عبور کند و شاهد رشد مجدد دلار آزاد باشیم.

جمع‌بندی نهایی

فاصله ۶۷ درصدی بین دلار نیمایی و آزاد یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصادی سال ۱۴۰۴ محسوب می‌شود.
در حالی که هدف دولت از حذف نیما و ایجاد بازار ارز تجاری، کاهش رانت و واقعی‌سازی نرخ‌ها بود، در عمل شکاف بیشتر شد.

برای بازگشت ثبات، باید سیاست‌های ارزی، تجاری و مالی هماهنگ‌تر شوند، تا از یک‌سو صادرکنندگان دلسرد نشوند و از سوی دیگر مصرف‌کنندگان از فشار تورمی در امان بمانند.
اقتصاد ایران در این مقطع بیش از هر زمان دیگری نیازمند نرخ ارز واقعی، شفاف و بدون چندگانگی است.

 منابع:

• خبرگزاری تسنیم – گزارش بازار ارز تجاری (۱۴ مهر ۱۴۰۴)

• خبرفوری – تحلیل شکاف نرخ دلار نیمایی و آزاد

• اقتصادآنلاین – داده‌های نرخ یورو و درهم

• بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران – اطلاعیه رسمی سیاست ارزیپ